छालाको ‘सेतो’ रीतिरिवाजमा अशिक्षाका कारण बिग्रिएको वैवाहिक सम्बन्ध

रमेश र रश्मी (नाम परिर्वतन)ले सन् २०११ को डिसेम्बरमा धेरै धूमधामका साथ विवाह गरे, तर केही दिनपछि रमेशले आफ्नी श्रीमतीबाट छुट्टिने निर्णय गरे । श्रीमतीको शरीरमा दाग देखेपछि उनी केलोइड नामक छालाको रोगबाट पीडित भएको र उपचार गराइरहेको थाहा पाएको आरोप छ ।

रमेशले बिहेअघि नै छालाको यो समस्यालाई ससुराले लुकाएर धोका दिएको बताए । केही वर्ष अलग बसेपछि रमेशले सन् २०१५ को अगस्टमा नागपुर पारिवारिक अदालतमा सम्बन्धविच्छेदको लागि निवेदन दिएका थिए ।

तर, अदालतले छाला रोगको कारण देखाउँदै सम्बन्धविच्छेदको निवेदन खारेज गर्ने मात्र होइन, रश्मीलाई घर नल्याएसम्म मासिक २० हजार रुपैयाँ दिनुपर्ने आदेश पनि दिएको छ ।

न्यायाधीश सुभाष काफ्रेले आफ्नो फैसलामा भने

छाला रोगको आधारमा सम्बन्धविच्छेद गर्न सकिँदैन। यस मामलामा निवेदकले श्रीमतीको रोगलाई बढाइचढाइ गरेर देखाएको छ । यो महिला अधिकारको हनन हो, जसको क्षतिपूर्ति हुनुपर्छ । यस्ता हल्का तथ्यका आधारमा सम्बन्धविच्छेदका लागि निवेदन दिनु उचित होइन ।

यो समाचारको आधारमा यो अदालती मुद्दा हो। वास्तवमा, छाला रोग, विशेष गरी विटिलिगो ९सेतो दाग० को कारण मानिसहरूको वैवाहिक सम्बन्ध टुटेको देशमा यस्ता धेरै घटनाहरू बाहिर आएका छन्।

यस्ता घटना धेरै नआउने भएकाले रमेश र रश्मीको केस जस्ता लिखित उदाहरण थोरै छन् तर यथार्थमा हाम्रो समाजमा सेतो दागको समस्याले दाम्पत्य जीवनमा सधैं समस्या निम्त्याउँदै आएको छ ।

सेतो दागलाई चिकित्सा विज्ञानमा छालाको पिग्मेन्टेसनको समस्याबाट उत्पन्न हुने रोगका रूपमा लिइन्छ तर रोगीका लागि यसले शारीरिक समस्याभन्दा कलंक, इन्फेरियरिटी कम्प्लेक्स र डिप्रेसनजस्ता मानसिक समस्या निम्त्याउँछ।

सेतो दागका पीडितहरू सुरुमा विवाह गर्न हिचकिचाउँछन् र यदि यस्तो भयो भने पनि यो सम्बन्ध कहिलेसम्म टिक्ने हो, त्यो सबैभन्दा ठूलो प्रश्न बनेको छ ।

यस समस्याको बारेमा मानिसहरूलाई सचेत गराउनका लागि जुन २५ मा विश्व भिटिलिगो दिवस मनाइन्छ। यसको उद्देश्य यो पनि हो कि भिटिलिगोलाई छालाको समस्याका रूपमा लिनुपर्छ र यसले मानसिक विकारहरू जन्माउन हुँदैन।

भिटिलिगो बारे पहिले जान्नुहोस्

चिकित्सा भाषामा भिटिलिगो वा सेतो दागलाई छालाको पिग्मेन्टेसनसँग सम्बन्धित विकार मानिन्छ। यो एक अटोइम्यून समस्या हो। विश्वको करिब १।५ प्रतिशत जनसंख्या यस समस्याबाट ग्रस्त रहेको अनुमान गरिएको छ । यो महिला र पुरुष जो कोहीलाई पनि हुन सक्छ, जुनसुकै बेला, अर्थात् यदि तपाई आज यो समस्याबाट मुक्त हुनुहुन्छ भने, तपाईलाई यो कहिल्यै हुन सक्दैन भन्ने होइन।

जन्मजात सेतो दागको समस्या बिरामीका लागि सामाजिक–मानसिक बोझको रूपमा रहेको चिकित्सकहरू बताउँछन् ।

तथ्याङ्कले देखाउँछ कि मा२५ निसहरू १० वर्षको उमेर भन्दा पहिले रोग विकास गर्छन्। भारतमा गुजरात र राजस्थानमा सेतो रोगको सबैभन्दा धेरै केसहरू रिपोर्ट गरिएको छ। एक तथ्यांकअनुसार मुलुकको करिब २.५ प्रतिशत जनसङ्ख्या यो गम्भीर समस्याबाट ग्रसित छ ।

सेतो दागले शारीरिक भन्दा बढी मानसिक समस्या निम्त्याउँछ। चिकित्सा विज्ञानमा सेतो दागलाई शारीरिक समस्याका रूपमा लिइए पनि यसको असर मानसिक स्वास्थ्यमा धेरै नै पर्छ ।

न्यूयोर्कमा बस्ने स्टेला पाभ्लाइड्स सेतो दागको समस्याबाट पीडित भएको एउटा घटनामा उल्लेख छ । उनले पहिलो पटक आफ्नो हात र मुखमा सेतो दाग देखे जब उनी २२ वर्षकी थिइन् र अदालत रिपोर्टर बन्न अध्ययन गर्दै थिए।

डाक्टरहरूले अनुसन्धानमा यसलाई भिटिलिगो भएको पत्ता लगाए। अहिले उनी ४० वर्षकी भइन् । आफ्नो ब्लगमा उनी भन्छिन्डा क्टरहरूले यो घातक होइन भन्छन्, तर मलाई सोध्नुहोस् म हरेक दिन मर्छु, यो समस्याले मेरो आत्मालाई मारेको छ।

डाक्टरहरू भन्छन्, भिटिलिगोबाट पीडित व्यक्तिहरूलाई इन्फिरियोरिटी कम्प्लेक्स वा सामाजिक चिन्ताको समस्या जस्ता मानसिक समस्याहरूबाट ग्रस्त हुनु सामान्य कुरा हो।

मनोचिकित्सकहरू बताउँछन्, आजकल उनीहरूको उपस्थितिमा हल्का गडबडले पनि मानिसहरूमा डिप्रेसनको जोखिम बढाउँछ, विटिलिगो मा यो स्पष्ट रूपमा देखिने अवस्था हो।

सेतो दागको समस्याबाट पीडित व्यक्तिहरूमा २०१४ को अध्ययनमा, शोधकर्ताहरूले पत्ता लगाए कि भिटिलिगो भएका लगभग ७९ प्रतिशत मानिसहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू छन्। यद्यपि यो एक शारीरिक समस्या हो, यसले सामाजिक फोबिया, जीवनको गुणस्तर र बिरामीहरूमा आत्मसम्मान कम गर्न सक्छ।

मनोचिकित्सक भन्छन् – भिटिलिगोको कारणले यस्तो मनोविकृतिले व्यक्तिगत र वैवाहिक जीवनमा पनि गहिरो प्रभाव पार्छ। तर हामीले यो पनि ख्याल राख्नु पर्छ कि यो पनि मधुमेह वा हृदय रोग जस्तै एक रोग हो जुन जुनसुकै बेला कसैलाई पनि लाग्न सक्छ।

यो आवश्यक छैन कि जुन केटीसँग बिहे गरिरहनुभएको छ उसको छाला पहिले गोरो होस्, त्यसपछि उसलाई यस्तो समस्या नहोस् । यस्तो अवस्थामा यस आधारमा सम्बन्धविच्छेदजस्ता अवस्थाहरू सामाजिक रूपमा स्टिरियोटाइप हुन् र तपाईंको अशिक्षाको संकेत हो।

सेतो दाग पापको संकेत होइन

धेरै रिपोर्टहरूले देखाउँछन् कि देशका अधिकांश मानिसहरू अझै पनि सेतो दागको कारणहरूको बारेमा व्यवस्थित रूपमा सचेत छैनन्। यति मात्र होइन, अज्ञानताका कारण देशका धेरै ठाउँमा लामो समयदेखि यसलाई पापको चिन्हका रूपमा देखाइँदै आएको छ ।

कलंक र हीनता कम्प्लेक्स सिन शब्दसँग जोडिएको छ, जसका कारण सेतो दागबाट पीडित व्यक्तिहरूले अक्सर धेरै सामाजिक-मानसिक चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।

सम्बन्ध विच्छेद, हीनता जटिलता र बिरामीप्रति सामाजिक कलंक यो अज्ञानता को प्रमाण हो।

अर्कोतर्फ, चिकित्सा विज्ञानले स्पष्ट रूपमा भन्छ, यसको कुनै पाप वा पुण्यसँग कुनै सम्बन्ध छैन। भिटिलिगो भनेको छालामा रंग दिने मेलानिन अर्थात् छालाको पिग्मेन्टको कमीले हुने अवस्था हो। सामान्यतया अनुहार, हात र खुट्टामा सेतो दाग देखिने गर्छ तर कतिपय अवस्थामा यसले कपालको रंग पनि निम्त्याउन सक्छ।

सामान्यतया, कपाल र छालाको रंग मेलानिन द्वारा निर्धारण गरिन्छ। यो अवस्थाले सेतो दाग निम्त्याउँछ जब मेलानिन उत्पादन गर्ने कोशिकाहरू नष्ट हुन थाल्छन्।

अध्ययनहरूले पत्ता लगाएका छन् कि अधिकांश मानिसहरूमा स्वतस् प्रतिरक्षा रोगहरू छन् (जसमा प्रतिरक्षा प्रणालीले शरीरको आफ्नै कोशिकाहरू नष्ट गर्न थाल्छ) जसले मेलानिनको उत्पादनलाई असर गर्छ। अटोइम्यून रोग निको नहुने भएकाले सेतो दागको समस्यालाई पहिले नै रोक्न अलि गाह्रो हुन्छ।

हात मिलाउनुहोस् – मित्रता बढाउनुहोस्, यसले प्रेम बढाउँछ, विटिलिगो होइन

भिटिलिगोबाट पीडित व्यक्तिहरूको लागि ठूलो चुनौती भनेको उनीहरूबाट समाजलाई टाढा राख्नु हो। सन् २००५ मा आन्ध्र प्रदेशको एउटा घटनामा सेतो दागका कारण मानिसहरूले उनीसँग बोल्न छोडेकाले एक महिलाले आत्महत्या गरेकी थिइन् ।

ती महिला पनि लामो समयदेखि डिप्रेसनको सिकार थिइन् । यो पनि खष्तष्ष्निय को बारे मा सामाजिक अज्ञानता को एक उदाहरण हो।

सेतो दागको समस्यालाई लिएर मानिसहरु यो रोग लागेका व्यक्तिहरुको नजिकको सम्पर्कमा रहँदा अरुलाई पनि हुन सक्छ भन्ने सोचिरहेका छन् । यद्यपि, चिकित्सा विज्ञानले यो सोचलाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्दछ।

सेतो दागको समस्या, न संक्रामक छ न घातक। यस्तो अवस्थामा यो समस्या भएका व्यक्तिसँग बसेर, खाना खाने, हात मिलाएर अरुमा सर्दैन । विज्ञहरू भन्छन् कि यस्ता व्यक्तिहरूलाई अँगालो हाल्नु पर्छ, जसले गर्दा तिनीहरूको आफूप्रतिको निराशा र हीनता समाप्त हुन्छ। अङ्गालोमा हात मिलाउँदा माया बढ्छ, भिटिलिगो होइन।

यसलाई ठीक गर्न सकिन्छ ?

अब ठूलो प्रश्न उठ्छ कि सेतो दागको यो समस्याको कुनै उपचार छ कि सधैं रहन्छ रु हामीले यसबारे जान्नको लागि मुम्बईको वरिष्ठ छाला विशेषज्ञ र सर्जन डा। सतीश भाटियासँग सम्पर्क गर्यौं।

डा. सतीश बताउँछन् कि अहिले प्राविधिक र चिकित्सा विज्ञानमा धेरै प्रभावकारी चिकित्सा विधिहरू छन्, जसको माध्यमबाट भिटिलिगोलाई धेरै हदसम्म निको वा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

तर, शरीरको कुन भागमा भिटिलिगोले असर गरिरहेको छ भन्ने कुरामा भर पर्छ रु यसबाहेक, निको हुने र निको हुने सम्भावना पनि कति चाँडो निदान हुन्छ भन्ने कुरामा भर पर्छ।

डा. सतीश बताउँछन् कि लगभग १८ प्रकारका भिटिलिगो हुन्छन्। सेतो दागसँगै छालाको कपाल पनि सेतो हुन थाल्यो भने यो अवस्थामा निको हुने सम्भावना अलिकति कम हुन्छ । सामान्यतया अवस्थाको उचित निदान पछि, ट्याब्लेट वा लोशन विटिलिगो को क्षेत्र मा निर्भर गर्दछ।

प्रारम्भिक निदान र प्रभावकारी उपचार संग, यो समस्या तीन महिना भित्र धेरै हद सम्म निको हुन सक्छ।

सामान्यतया, यो निदान को समयमा यो देख्न सकिन्छ कि थाइरोइड समस्या खष्तष्ष्निय को समस्या संग आउने महिलाहरु मा धेरै सामान्य छ। यसबाहेक केही महिलामा भिटामिन बी–१२, डी–३ र जिंकको कमी पनि देखिएको छ ।

उपचारसँगै मल्टिभिटामिन ट्याब्लेट पनि खुवाउनुपर्छ । भिटिलिगोको बारेमा अत्याधिक चिन्तित हुनु वा सोच्नुले तपाईको समस्यालाई अझ खराब बनाउन सक्छ, किनकि अध्ययनहरूले यो पनि पत्ता लगाएको छ कि उच्च तनावमा रहेका मानिसहरूलाई पनि यसको विकासको जोखिम हुन सक्छ। त्यसैले सावधान रहनुहोस्

सेतो दाग बारे पुरानो सोच सामाजिक चेतना संग परिवर्तन हुनेछ

अहिलेसम्म हामीले सेतो दागले निम्त्याउने सामाजिक-व्यावहारिक समस्याका साथै यसका शारीरिक र मानसिक असरहरू बुझ्ने प्रयास गरेका छौं। यी बुँदाहरूको सार यो हो कि अन्य शारीरिक समस्याहरू जस्तै जो कोहीलाई हुन सक्छ र यो निको पनि हुन सक्छ।

हामी सामाजिक रूढीवादको घेराबाट बाहिर निस्केर यसको बारेमा सही जानकारी प्राप्त गर्न सक्छौं। सेतो दागको बारेमा सामाजिक सोच तब मात्र परिवर्तन हुन सक्छ जुन अहिले सम्म चल्दै आएको तर्क हो।

आज विश्व भिटिलिगो दिवसको अवसरमा हामी सबैले अबदेखि भिटिलिगोबाट पीडित जोसुकै व्यक्तिलाई भेट्दा उहाँसँग मुस्कान, अंगालो माने र माया गरेर कुरा गर्ने भन्ने प्रण गर्नुपर्छ । तपाईको यो व्यवहारले रोग निको नहुन सक्छ, तर यसले विटिलिगोबाट प्रभावित व्यक्तिलाई मानसिक समस्याबाट अवश्य बचाउँछ।